Το κοινωνικό κράτος και η αναθεώρηση του Συντάγματος

Το κοινωνικό κράτος συγκαταλέγεται στα κορυφαία προβλήματα της εποχής μας. Με το Σύνταγμα του 1975 αρχίζει να προσλαμβάνει απτό περιεχόμενο. Το γεγονός ότι δεν κάνει ρητά μνεία σε αυτό ως θεμελιώδη αρχή του, δεν σημαίνει ότι το αγνοεί. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει. Το Σύνταγμα αποτελεί το υπόστρωμα, στο οποίο στηρίχθηκαν όλες οι προσπάθειες για τη θεμελίωσή του, και αποτυπώνει την κοινωνική ευαισθησία του σε δύο δέσμες διατάξεων. Στην πρώτη εντάσσονται τα κοινωνικά δικαιώματα. Ενδεικτικά θα μπορούσα να αναφέρω το δικαίωμα στην εργασία, το δικαίωμα στην υγεία, το δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση, το δικαίωμα στην κατοικία, τα δικαιώματα προστασίας επιμέρους αδύναμων κοινωνικών ομάδων. Τα κοινωνικά δικαιώματα αποτελούν έτσι την πρώτη δέσμη διατάξεων που εκφράζει τη λογική του κοινωνικού κράτους. Η δεύτερη αποτελείται από κοινωνικές διατάξεις, των οποίων η διείσδυση στο Σύνταγμα είναι περισσότερο πλούσια από όσο φαντάζεται κανείς. Αρκούμαι να αναφέρω δύο παραδείγματα. Η προστασία της ιδιοκτησίας κατοχυρώνεται υπό τον όρο ότι τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτή δεν επιτρέπεται να ασκούνται εις βάρος του δημοσίου συμφέροντος. Επίσης, η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται εις βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονομίας. Τα παραπάνω παραδείγματα μας δείχνουν ότι, ενώ το Σύνταγμα του 1975 δεν κατοχυρώνει το κοινωνικό κράτος, προσφέρει πολλά ερείσματα για τη συνταγματική θεμελίωσή του. Η προώθησή του είχε έτσι ως όχημα τις συνταγματικές διατάξεις που διασφάλιζαν κοινωνικά δικαιώματα, διέγραφαν σε γενικές γραμμές το πλαίσιο μιας σύγχρονης κοινωνικής πολιτικής και προσδιόριζαν τις παραμέτρους της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς. ΙΙ. Συνταγματική καθιέρωση Η αναθεώρηση του 2001 στηρίχτηκε λοιπόν σε ένα συνταγματικό κεκτημένο, το οποίο δεν ήταν δυνατόν να αγνοηθεί. Με αυτό ως αφετηρία έπρεπε να δοθεί απάντηση στο ερώτημα, πώς θα προσδιορίσουμε καλύτερα το κοινωνικό κράτος υπό τις εξελίξεις που συντελούνταν και τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν μετά τη μεταπολίτευση. Ο αναθεωρητικός νομοθέτης έκανε ένα πολύ σημαντικό βήμα. Συμπύκνωσε  τις διατάξεις που αποτελούν έρεισμα για τη θεμελίωση του κοινωνικού κράτους, δηλαδή τα κοινωνικά δικαιώματα και τις κοινωνικές ρήτρες, σε θεμελιώδη αρχή. Πρόκειται για την αρχή του κοινωνικού κράτους που κατοχυρώνεται πλέον, σε συνδυασμό με την αρχή του κράτους δικαίου, στο άρθρο 25 παρ. 1 Συντ. Κοινωνικό κράτος και κράτος δικαίου αναδεικνύονται έτσι σε βάθρα, στα οποία οικοδομείται η οργάνωση και η λειτουργία της κοινωνίας και του κράτους. Το κοινωνικό κράτος ωρίμασε, εξάλλου, σταδιακά κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης, ιδίως με τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η κοινωνική αλληλεγγύη άρχισε να διαχέεται σε πολλές επιμέρους πολιτικές και στη νομοθεσία. Σε αυτήν ακριβώς την πραγματικότητα έδωσε έκφραση η αναθεώρηση του 2001 με την καθιέρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους και τον εμπλουτισμό των κοινωνικών δικαιωμάτων και των κοινωνικών διατάξεων του Συντάγματος. Έτσι οδηγηθήκαμε από τη συνταγματική θεμελίωση στη συνταγματική καθιέρωσή του. Το κοινωνικό κράτος αποτελεί πλέον σταθερό σημείο αναφοράς για τη διαμόρφωση και την προώθηση της πολιτικής της εκάστοτε κυβέρνησης, αν όχι σε όλες, στις περισσότερες περιοχές. Αφού εμπεδώθηκε στην πορεία που διανύσαμε από το 1975, ερωτάται πώς θα μπορούσε να εμπλουτισθεί μετά την καθιέρωσή του. ΙΙΙ. Οι προτάσεις των κομμάτων Το πρόβλημα αυτό τίθεται όχι μόνο στο επίπεδο της τρέχουσας πολιτικής συζήτησης, αλλά και στην προοπτική της αναθεώρησης του Συντάγματος. Η ομώνυμη επιτροπή της Βουλής προχωρεί με ταχείς ρυθμούς τη συζήτηση των σχετικών προτάσεων των κομμάτων. Εύλογα λοιπόν ερωτάται, θα μπορούσε ο συντακτικός νομοθέτης να αρκεστεί στο κοινωνικό κεκτημένο που έχει διαμορφωθεί; Ή μήπως θα έπρεπε να επεξεργαστεί προτάσεις, με τις οποίες -σε μία εξαιρετικά, είναι αλήθεια, δύσκολη συγκυρία- θα επιχειρήσει να ενισχύσει το κοινωνικό κράτος. Σε αυτό το βασικό ερώτημα οι τέσσερις κομματικοί σχηματισμοί που εκπροσωπούνται στη Βουλή δίνουν, με συγκλίσεις και αποκλίσεις, διαφορετική απάντηση. Θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι τα δύο μεγάλα κόμματα, η Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ, στην προσπάθειά τους να δώσουν πιο απτό περιεχόμενο στο κοινωνικό κράτος, διατύπωσαν συγκεκριμένες προτάσεις. Η συζήτησή τους μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε τι θα προσέφερε η αποδοχή τους για τον εμπλουτισμό και την ενίσχυσή του. Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Η Νέα Δημοκρατία προτείνει την αναθεώρηση του άρθρου 22 του Συντάγματος με τη συμπερίληψη διάταξης για τη διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Τι θα προσέθετε όμως μια ανάλογη διάταξη, αφού το Σύνταγμά μας κατοχυρώνει το κοινωνικό κράτος; Το ερώτημα είναι δικαιολογημένο, γιατί η εγγύηση της κοινωνικής συνοχής ανήκει εξ ορισμού στο σκληρό πυρήνα του. Η αποδοχή της σχετικής πρότασης δεν φαίνεται λοιπόν να διαθέτει προστιθέμενη αξία. Η δεύτερη πρόταση προέρχεται από το ΠΑΣΟΚ και προβλέπει την εγγύηση ενός ελαχίστου εγγυημένου επιπέδου αξιοπρεπούς διαβίωσης στο άρθρο 21 του Συντάγματος. Πρόκειται για ρύθμιση με γενική εμβέλεια και πιο σαφές περιεχόμενο,  η οποία αποβλέπει σε μία διαφοροποιημένη κοινωνική πολιτική, που πρέπει να αναδιαμορφώνεται περιοδικά με βασική επιδίωξη τη μέριμνα για όλες τις αδύναμες και χειμαζόμενες κοινωνικές ομάδες. Σύμφωνα με την πρόταση, το κράτος πρέπει να παρέχει υπηρεσίες που να εξασφαλίζουν ένα ελάχιστο εγγυημένο επίπεδο αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλους τους πολίτες, αλλά και για όσους ζουν στη χώρα μας. Τα κόμματα της ελάσσονος αντιπολίτευσης, το ΚΚΕ και ο Συνασπισμός, εισηγούνται την προσθήκη περισσοτέρων διατάξεων στο Σύνταγμα. Συγκεκριμένα, προτείνουν την εγγύηση νέων κοινωνικών δικαιωμάτων ή την ένταξη νέων διατάξεων με κοινωνικό περιεχόμενο. Επιχειρούν έτσι να ενδυναμώσουν το κοινωνικό κράτος, να προσδώσουν περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα στο Σύνταγμα και, με όχημα αυτό, να προωθήσουν κοινωνικές πολιτικές και δράσεις με περισσότερες αξιώσεις. IV. ΄Άλλες προτάσεις Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς και άλλες προτάσεις. Στη θεματική που συζητούμε δεν υπάρχει άλλωστε παρθενογένεση. Η ανάγκη ενίσχυσης του κοινωνικού κράτους βρίσκεται μόνιμα στην πολιτική ατζέντα και συνιστά κατάκτηση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Θεσμοί και επιλογές που κυοφορήθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο Συμβούλιο της Ευρώπης μπορεί να χρησιμεύσουν έτσι ως πηγή έμπνευσης προς συγκεκριμένη κατεύθυνση: να ενδυναμώσουμε δηλαδή το κοινωνικό κράτος δικαίου και να προσδώσουμε περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα στην Πολιτεία. Μία σύγχρονη πρόταση που βρίσκει ολοένα και μεγαλύτερη απήχηση είναι η πρόσβαση στις υπηρεσίες γενικού οικονομικού ενδιαφέροντος. Με την απελευθέρωση των αγορών ενέργειας, τηλεπικοινωνιών, μεταφορών κ.λπ. το ζήτημα αναμένεται να αποκτήσει μεγαλύτερη οξύτητα. Μπορεί μια σύγχρονη πολιτεία να μην εγγυάται σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες της ορισμένες βασικές υπηρεσίες; Μπορεί η παροχή τους να αφεθεί στους κανόνες της αγοράς; Τα ερωτήματα είναι βασανιστικά και εξηγούν την ανάγκη άμεσης αντιμετώπισης του προβλήματος. Εκτός από το παράδειγμα που ανέφερα είναι δυνατόν να συζητήσουμε και άλλες προτάσεις προς ενίσχυση του κοινωνικού κράτους. Θα ήταν λοιπόν εξαιρετικά χρήσιμο να τις αναζητήσουμε. Προτάσεις μπορεί να προέρχονται από διάφορους φορείς και κοινωνικές ομάδες, που επιδιώκουν να αποκτήσουν νέα ερείσματα στο Σύνταγμα για την προώθηση σύγχρονων κοινωνικών πολιτικών και δράσεων που τους αφορούν. Για τη συγκεκριμενοποίηση και την εξειδίκευση του κοινωνικού κράτους υπάρχουν άλλωστε πάντοτε πολλά περιθώρια. Ανάλογες προτάσεις πρέπει βέβαια να διατυπώνονται λακωνικά με πνεύμα οικονομίας, όπως αρμόζει σε ένα αναθεωρητικό εγχείρημα. V. Κράτος δικαίου στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση Θα ήθελα, τέλος, να κάνω μία ακόμη επισήμανση. Συμμετέχουμε σε μία μεγάλη πολιτική οντότητα, την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία προσδιορίζει σε πολλές περιοχές τις πολιτικές και τις δράσεις των μελών της για ζητήματα που σχετίζονται με το κοινωνικό κράτος. Οι προσπάθειές μας για την ενίσχυσή του δεν πρέπει λοιπόν να περιορίζονται μόνο στο εθνικό πλαίσιο. Επιβάλλεται να εκτείνονται και στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σ’ αυτήν διαμορφώνονται άλλωστε, με τη συμμετοχή της χώρας μας, δεσμευτικές αποφάσεις που καλούμαστε εκ των υστέρων να εφαρμόσουμε. VI. Επίμετρο Η θεμελίωση, η καθιέρωση και η ενδυνάμωση του κοινωνικού κράτους στο Σύνταγμα, δηλαδή η πορεία προς την ενίσχυση και την ωρίμανσή του, δεν μπορεί να εκληφθεί ως πανάκεια. Πρόκειται για ένα πρόταγμα που είναι ανοικτό στην ιστορική εξέλιξη. Ένα πρόταγμα, το οποίο καλούμαστε να προσδιορίσουμε πληρέστερα στη συζητούμενη αναθεώρηση του Συντάγματος χωρίς μαξιμαλισμούς, ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Το κοινωνικό κράτος το βιώνουμε καθημερινά. Είναι έκφραση του πολιτισμού μας. Η λειτουργία του καταλαμβάνει όλες σχεδόν τις πτυχές της οικονομικής, της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής μας. Μέσα από αυτό το πρίσμα μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τη σημασία της ενδυνάμωσης και της αξιοποίησής του για την αντιμετώπιση των ελλειμμάτων κοινωνικής αλληλεγγύης και κοινωνικής πρόνοιας που είναι διάχυτα στη χώρα μας.